Faiz nədir? Faiz növləri hansılardır? Faiz necə hesablanır?
Faiz nədir?
Əsas mahiyyəti ilə faiz — kapitaldan istifadə qarşılığında alınan ödənişdir. Əksər hallarda faiz dərəcəsi yüzdə (%) ilə ifadə olunur və bu göstərici kreditlərdə, depozit hesablarında və digər maliyyə əməliyyatlarında ortaya çıxır.
Faiz, iqtisadi dövriyyənin "qan damarlarından biri" kimi qəbul edilir. Yəni, bir maliyyə mənbəyinin müvəqqəti olaraq başqa şəxsə və ya quruma verilməsi qarşılığında alınan maddi kompensasiyadır.
Faiz növləri hansılardır?
Faiz müxtəlif tətbiq formaları və hesablanma üsulları ilə fərqlənir. Aşağıda ən çox rast gəlinən faiz növlərini sadalayırıq:
- Sadə faiz: Yalnız əsas borc məbləği üzərindən hesablanan ən sadə faiz növüdür.
- Nominal faiz: Faizin əsas məbləğə əlavə olunaraq, artan məbləğin də faizə cəlb olunduğu faiz növüdür.
- Sabit faiz: Müqavilə müddəti boyunca dəyişməyən, sabit qalan faiz dərəcəsidir.
- Dəyişkən faiz: Bazar şərtlərinə əsasən dəyişən faiz növüdür. Məsələn, inflyasiya və ya mərkəzi bank qərarlarına görə faiz yüksələ və ya enə bilər.
- Real faiz: Nominal faizdən inflyasiya çıxıldıqdan sonra əldə edilən faiz dərəcəsidir. Gerçək qazancı göstərir.
- Üst faiz: kredit müqaviləsi imzalanarkən müəyyən edilən və kreditin ilkin şərtlərini əks etdirən faiz dərəcəsidir.
- İndekli faiz: inflyasiya göstəricisi, LIBOR və ya digər maliyyə indekslərinə əsasən dəyişən faiz növüdür.
- Prim faizi: Riskli borclarda əlavə xərc və ya risk əlavəsini əhatə edən faiz növüdür. Bu faiz dərəcəsi daha yüksək ola bilər.
Mürəkkəb Faiz Nədir?
Mürəkkəb faiz – əsas məbləğin (kapitalın) üzərinə əlavə olunan faizlərin müəyyən dövrlərdə əsas məbləğə əlavə olunaraq növbəti dövrlərdə həmin ümumi məbləğ üzərindən yenidən faiz hesablanması üsuludur. Bu hesablamada faizlər ardıcıl şəkildə əlavə olunaraq toplanır və bu toplanma prosesi nəticəsində investorun əldə etdiyi gəlir artır. Hər dövr üçün hesablanan faiz əsas məbləğə əlavə olunur və növbəti dövrdə yeni hesablamalar bu artırılmış məbləğ üzərindən aparılır.
Müddətə bağlı olaraq fərqli göstəricilər əldə edilə bilər, lakin xüsusilə uzunmüddətli yatırımlar üçün mürəkkəb faiz hesablaması daha yüksək gəlir gətirir.
Məsələn, əgər sizdə 1000 ₼ məbləğində ilkin kapital varsa və illik 5% mürəkkəb faiz tətbiq olunursa, bu zaman bir ili belə izləyə bilərik:
1-ci ilin sonunda:
- Əsas məbləğ: 1000 ₼
- Faiz (1000 × 0,05): 50 ₼
- Ümumi məbləğ: 1050 ₼
2-ci ilin sonunda:
- Əsas məbləğ: 1050 ₼ (ötən ilin sonundakı məbləğ)
- Faiz (1050 × 0,05): 52,50 ₼
- Ümumi məbləğ: 1102,50 ₼
Bu proses hər ilin sonunda faizlərin əsas məbləğə əlavə olunması ilə davam edir. Beləliklə, mürəkkəb faiz üsulu hər dövrdə faizlərin əsas məbləğə əlavə olunmasını və bunun nəticəsində vaxt keçdikcə kapitalın artmasını təmin edir.
Bu nümunədə faiz dərəcəsi və əsas məbləğ sabit saxlanılıb, lakin real tətbiqlərdə bu göstəricilər dəyişə bilər.
Gecəlik Faiz Nədir?
Gecəlik faiz – bankların Mərkəzi Bankdan və ya digər banklardan çox qısa müddətli, yəni 24 saatlıq borc aldıqları zaman tətbiq edilən faiz dərəcəsidir. Bu faiz dərəcəsi bankların gündəlik likvidlik ehtiyaclarını qarşılamaq üçün müəyyən olunur və bir qayda olaraq bir günlük dövrü əhatə edir. Lakin bəzi hallarda bu müddət uzadıla bilər. Xüsusilə iqtisadi qeyri-müəyyənlik dövrlərində və ya maliyyə bazarlarında gərginlik yaşandıqda banklar arasında inam azalır və bu da gecəlik faiz dərəcələrinin sürətlə artmasına səbəb ola bilər.
Sadə Faiz Nədir?
Sadə faiz – yalnız əsas məbləğ üzərindən müəyyən müddət üçün hesablanan faiz növüdür. Bu üsulda yalnız ilkin qoyulan kapital (əsas məbləğ) nəzərə alınır və hesablanan faiz növbəti dövrlərdə əsas məbləğə əlavə olunmur.
Sadə faiz hesablanma formulu:
Faiz = Əsas məbləğ × Faiz dərəcəsi × Müddət / 100
Nümunə:
- Əsas məbləğ: 1.000 ₼
- Faiz dərəcəsi: 5%
- Müddət: 3 il
Hesablama:
Faiz = 1.000 × 5 × 3 / 100 = 150 ₼
Yəni 3 il üçün əldə ediləcək faiz gəliri 150 manat olacaq.
Pul Siyasəti (Politika) Faizi Nədir?
Pul siyasəti faizi — Mərkəzi Bankın (məsələn, TCMB) pul bazarında faiz dərəcələrinə istiqamət vermək məqsədilə müəyyən etdiyi göstəricidir. Bu faiz, bankların qısa müddətli borc alma əməliyyatlarında əsas göstərici rolunu oynayır.
Əgər politika faizi aşağıdırsa, bu bankların daha sərfəli şərtlərlə likvidlik əldə etməsi deməkdir və nəticədə müştərilərə daha aşağı faizlə kredit təklif oluna bilər. Əksinə, faiz yüksək olduqda, banklar üçün maliyyə vəsaitləri daha baha başa gəlir və bu, kredit faizlərinə də yüksək şəkildə əks olunur.
Hesablama nümunəsi:
- Əsas məbləğ: 10.000 ₼
- Politika faizi: 5%
Formul:
Politika Faizi = Əsas məbləğ × Faiz dərəcəsi / 100
Hesablama:
10.000 × 5 / 100 = 500 ₼
Bu halda 10.000 manat üçün tətbiq edilən politika faizi 500 manat təşkil edir.
Əmanət Faizi Nədir?
Əmanət faizi — bankların müştərilərdən topladıqları vəsaitlərə qarşılıq olaraq verdikləri faiz növüdür. Bu faiz dərəcəsinə bazardakı ümumi faiz səviyyəsi və tələb-təklif nisbəti təsir edir. Əgər bir bankın əlavə likvidliyə ehtiyacı varsa, daha çox vəsait cəlb etmək məqsədilə digər banklarla müqayisədə daha yüksək əmanət faizi təklif edə bilər. Ümumilikdə əmanət faizləri bazardakı ümumi iqtisadi şərtlərə əsaslansa da, banklar arasında fərqli faiz dərəcələrinin tətbiq olunması mümkündür.
Aylıq Müqavilə Faiz Dərəcəsi Nədir?
Aylıq müqavilə faizi (akdi faiz) — maliyyə məhsulları və kredit müqavilələrində rast gəlinən, tərəflərin əvvəlcədən razılaşdırdığı faiz dərəcəsini ifadə edir. Bu faiz kredit və ya borc müqaviləsində qeyd olunur və borclunun ödəməli olduğu faiz məbləğini hesablamaq üçün əsas götürülür.
Aylıq müqavilə faizi aylıq faiz dərəcəsi ilə göstərilir və hər ay əsas borc məbləği (anapara) üzərinə tətbiq edilir. Məsələn, əgər aylıq 2% müqavilə faizi müəyyən edilibsə, borclu hər ay əsas məbləğin 2%-i qədər faiz ödəməlidir.
Faiz Necə Hesablanır?
Faiz hesablanması — maliyyə əməliyyatlarının əsas hissəsidir. Xüsusilə investisiya, kredit və borclanma sahələrində faiz anlayışı tez-tez qarşımıza çıxır. Faiz — borc verən tərəfin, verdiyi vəsaitin qarşılığında əldə etdiyi əlavə gəlirdir və bu məbləğ faiz dərəcəsi ilə ölçülür.
Faizin əsas hesablanmasında üç əsas komponent var:
- Əsas məbləğ: Faizin hesablandığı ilkin məbləğ. Məsələn, bankdan götürülən kreditin miqdarı və ya investisiya olunan vəsait.
- Faiz dərəcəsi: Adətən illik olaraq təyin edilən və faiz məbləğinin hesablanmasında istifadə olunan göstəricidir. Məsələn, 5% illik faiz dərəcəsi ilə 100 manat əsas məbləğ üçün 1 il ərzində 5 manat faiz hesablanar.
- Zaman: Faizin hansı müddətə hesablandığını göstərir. Bu, adətən illərlə ifadə olunur, amma bəzi hallarda aylıq və ya günlük də ola bilər.
Mürəkkəb Faiz Necə Hesablanır?
Mürəkkəb faiz, zamanla vəsaitin dəyərinin necə artdığını anlamaq üçün olduqca vacibdir. Əsas etibarilə, mürəkkəb faiz həm ilkin məbləğ, həm də əvvəlki dövrlərdə yığılan faizlər üzərindən yeni faizlərin hesablanmasını ifadə edir. Bu, investisiya və ya borcun zamanla necə artdığını göstərir. Mürəkkəb faizin ən xarakterik xüsusiyyəti, faizlərin hər dövrdə ilkin məbləğ və əvvəlki dövrdə toplanmış faizlərin üzərinə əlavə olunmasıdır. Bu, qısa müddətli investisiyalarda sadə faizlə müqayisədə böyük fərq yaratmaya bilər, lakin uzun müddətdə mürəkkəb faizin təsiri nəzərəçarpacaq dərəcədə artır.
Aylıq Faiz Necə Hesablanır?
Aylıq faiz, illik faiz dərəcəsinin 12-yə bölünməsi ilə tapılır və ilkin məbləğ üzərindən hesablanır. Bu üsul kredit kartlarında və istehlak kreditlərində geniş tətbiq olunur və aylıq dövrlər üzrə keçərlidir. Maliyyə planlamasında mütləq nəzərə alınmalıdır. Məsələn, kredit kartı borcu, istehlak krediti və ipoteka krediti kimi məhsullarda aylıq ödəniş məbləğini hesablamaq üçün bu faizdən istifadə olunur. Borcun məbləği aylıq faiz dərəcəsinə əsasən artır və əlavə edilən faiz borclunun ödəməli olduğu ümumi məbləğə daxil edilir.
Gündəlik Faiz Necə Hesablanır?
Gündəlik faiz illik faiz dərəcəsinin 365-ə bölünməsi ilə hesablanır və anapara üzərinə tətbiq olunur. Bu üsul qısa müddətli borclarda istifadə olunur. Gündəlik faiz, likvidlik ehtiyacları, qısamüddətli borclanma və gün içi ticarət kimi maliyyə əməliyyatlarında vacib rol oynayır. Məsələn, bazarlarda banklar bir-birinə qısa müddətli vəsait təqdim edərkən gündəlik faizlərdən istifadə edə bilərlər.
Faiz Dərəcələrinin Artması və Azalması Nə ilə Nəticələnir?
Əgər faiz dərəcələri artarsa, vəsaitə çıxış çətinləşir. Bu zaman investisiyalar və bazardakı pul dövriyyəsi azalır. Faizlərin artması iqtisadiyyata mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, işsizlik səviyyəsi yüksələ bilər.
Faiz dərəcələrinin azalması ilə isə bazarda dövriyyədə olan pul miqdarı artır. Daha çox insan kredit götürməyə meyilli olur və kapital sahibləri aşağı faiz səbəbilə yatırımlarını real sektora yönəldirlər. Bu isə iqtisadi aktivliyi artırır.
Faiz və İnflyasiya Arasında Necə Bir Münasibət Var?
Faiz və inflyasiya bir-birinə əks təsir göstərən iki əsas iqtisadi göstəricidir. Faiz dərəcələrinin azalması pul dövriyyəsini artırır, insanlar kredit götürməyə daha çox maraq göstərir və nəticədə məhsul və xidmətlərə olan tələbat yüksəlir. Bu tələbatın artması məhsulların qiymətinin qalxmasına səbəb olur. Nəticədə isə inflyasiya yüksəlir.
Əksinə, faizlər yüksəldikdə kredit götürənlərin sayı azalır, bazarda dövriyyədə olan pul miqdarı azalır və məhsul və xidmətlərə olan tələbat zəifləyir. Bu isə inflyasiyanın azalmasına gətirib çıxarır.
Növbəti bloq
Səyahət Sağlamlıq Sığortası nədir?
