İnflyasiyanın real həyata təsirləri nələrdir?
İnflyasiya nə deyil?
İnflyasiya, ölkə üzrə müxtəlif gəlir səviyyələrinə və istehlak vərdişlərinə malik insanların orta istehlak səbətindəki qiymət artımını göstərir. Bu, toplulaşdırılmış göstəricidir — yəni hər kəsin öz şəxsi xərclərini tam dəqiq əks etdirmir.
Məsələn, bir nəfərin gündəlik xərclərinin çox hissəsi ərzağa, digərinin isə xidmətlərə yönəlibsə, bu iki şəxsin “öz inflyasiyası” fərqli ola bilər. Yəni, istehlakçı inflyasiyası heç kimin şəxsi səbətini tam ölçmür — sadəcə ümumi orta qiymət artışını göstərir.
“İnflyasiyanın düşməsi” nə deməkdir?
İnflyasiyanın azalması qiymətlərin düşməsi anlamına gəlmir.
Sadəcə qiymət artımının sürəti azalır.
Məsələn:
- Əgər dekabrda illik inflyasiya 10% idisə, yanvarda 11% olarsa → inflyasiya artır (qiymət artımı sürətlənir).
- Əgər dekabrda 10% idisə, yanvarda 9%-ə düşərsə → inflyasiya azalır (qiymət artımı yavaşlayır).
Bu, “dezinflasiya” adlanır — yəni qiymətlər hələ artır, amma əvvəlki qədər sürətlə deyil.
İnflyasiya necə hesablanır?
Azərbaycanda rəsmi inflyasiya göstəricisi Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən hesablanır.
İki əsas indeksə baxılır:
- İstehlakçı Qiymətləri İndeksi (İQİ) — vətəndaşların aldığı son məhsulların (vergilər daxil olmaqla) qiymətlərinə əsaslanır.
- İstehsalçı Qiymətləri İndeksi (İsQİ) — ölkə daxilində istehsal olunan malların istehsaldan sonrakı (vergisiz) qiymətlərinə əsaslanır.
Bundan əlavə, Azərbaycan Mərkəzi Bankı, İqtisadiyyat Nazirliyi və maliyyə institutları da mütəmadi olaraq inflyasiya ilə bağlı hesabatlar təqdim edir.
İnflyasiya göstəricisi olan İQİ necə hesablanır?
DSK hər il Hane təsərrüfatı büdcə sorğusu əsasında orta istehlak səbəti yaradır. Bu səbətdəki məhsul və xidmətlərin siyahısı və çəkiləri, əhalinin gəlir strukturu və istehlak vərdişlərinə əsasən müəyyən edilir.
Məsələn, 2024-cü il üçün İQİ səbətində 400-dən çox məhsul və xidmət növü yer alır. Ərzaq, nəqliyyat, kommunal xidmətlər, geyim, səhiyyə və təhsil kimi kateqoriyalara çəkilər verilir.
Hər məhsulun qiyməti ay ərzində bir neçə dəfə toplanır və çəkilərə görə ortalama qiymət hesablanır. Aylıq inflyasiya iki ay arasındakı fərq kimi ölçülür:
Əgər noyabrda indeks 109, dekabrda 110 olarsa:
(110 - 109) / 109 × 100 = %0.9 aylıq inflyasiya.
Eyni qaydada, ötən ilin eyni ayı ilə müqayisə edilərək illik inflyasiya hesablanır.
İQİ hər zaman artımı göstərirmi?
Əksər hallarda qiymətlər artma meyilli olur, lakin bəzi dövrlərdə qiymətlərin azalması mümkündür. Bu, adətən mövsümi dəyişikliklər zamanı baş verir.
Məsələn, yayda bol olan meyvə-tərəvəz ucuzlaşır, ya da endirim mövsümündə bəzi malların qiymətləri enir. Amma ümumilikdə, daxili tələbin azalması və iqtisadi durğunluq olarsa, qiymətlərin ümumi səviyyəsi də azala bilər. Bu vəziyyət “deflyasiya” adlanır.
Dezinflasiya nədir?
Dezinflasiya — inflyasiyanın artım tempinin azalması deməkdir. Yəni qiymətlər artmağa davam edir, amma əvvəlkindən daha yavaş templə.
Məsələn, illik inflyasiya 15%-dən 10%-ə düşürsə, bu dezinflasiya dövrüdür.
Deflyasiya nədir?
Deflyasiya, mal və xidmətlərin qiymətlərində ümumi azalma deməkdir. Bu, inflyasiyanın əksi sayılır.
İlk baxışda alıcı gücünü artırdığı üçün müsbət görünə bilər, amma uzunmüddətli deflyasiya iqtisadiyyatda tələbin azalması, kreditlərin daralması və istehsalın zəifləməsi kimi problemlərə səbəb ola bilər.
Əgər deflyasiya texnoloji inkişaf və məhsuldarlıq artımı ilə müşayiət olunursa, bu, müsbət nəticə verə bilər. Lakin ümumilikdə iqtisadi fəaliyyətin zəifləməsi ilə baş verirsə, mənfi hal sayılır.
İnflyasiya səbəti necə müəyyən olunur?
Hər il DSK ölkə üzrə istehlak vərdişlərini izləyən sorğu keçirir və bu məlumat əsasında yeni istehlak səbəti tərtib edir. Səbətdəki mallar və xidmətlər, əhalinin gəlir səviyyəsinə uyğun çəki payları ilə müəyyən edilir.
Məsələn, orta hesabla bir vətəndaşın aylıq xərclərinin:
- 25%-i ərzağa,
- 10%-i nəqliyyata,
- 6%-i kommunal xidmətlərə,
- 3%-i geyimə gedirsə, bu çəkilər hesablamalarda nəzərə alınır.
Bu çəkilər hər ilin yanvar ayında yenilənir və ilin sonuna qədər sabit qalır.
İnflyasiya — iqtisadiyyatın sağlamlıq göstəricilərindən biridir. Onun yüksək olması alım gücünü azaldır, çox aşağı olması isə iqtisadi durğunluq yarada bilər.
Azərbaycanda inflyasiyanın idarə olunmasında əsas rolu Mərkəzi Bank və Dövlət Statistika Komitəsi oynayır. Qiymət sabitliyinin qorunması, istehsal və tələbin balanslaşdırılması üçün sabit monetar siyasət vacibdir.
