Devalvasiya nədir? İqtisadiyyata və valyutaya təsirləri nələrdir?
Devalvasiya nədir?
Devalvasiya bir ölkənin rəsmi pul vahidinin digər ölkələrin valyutalarına qarşı qəsdən ucuzlaşdırılmasıdır. Bu, bir növ dövlətin həyata keçirdiyi pul siyasəti alətidir və əsasən sabit və ya yarı-sabit məzənnə sisteminə malik ölkələrdə tətbiq olunur.
Sadə dillə desək, devalvasiya “valyuta dəyərinin endirilməsi” deməkdir. Bu prosesdə dəyəri azaldılan valyuta, devalvasiyanı həyata keçirən ölkənin rəsmi pul vahididir — məsələn, Azərbaycan manatı.
Dəyər azaldılması bütün xarici valyutalara qarşı ola bilər və ya yalnız müəyyən valyuta qrupuna tətbiq oluna bilər (məsələn, əsasən ABŞ dolları və avroya qarşı).
Devalvasiya necə baş verir?
Devalvasiya, bir ölkənin milli valyutasının qısa müddət ərzində sürətlə dəyər itirməsi ilə baş verir. Dövlət bu qərarı verdikdə, əhalinin əlində olan pulun alıcılıq gücü azalır.
Bu dəyişiklik həm daxili bazarda, həm də beynəlxalq ticarətdə yeni balans yaradır. Lakin bu qərarın mahiyyətini anlamaq üçün əsas məsələ niyə devalvasiya qərarının verildiyidir.
Devalvasiyanın səbəbləri nədir?
Devalvasiyanın ən əsas səbəbi ticarət balansındakı mənfi vəziyyəti düzəltmək məqsədidir.
Əgər bir ölkədə ixrac (mal satışı) az, idxal (mal alışı) isə çoxdursa, yəni insanlar daha çox xarici məhsulları alırsa, dövlət buna qarşı tədbir kimi devalvasiyaya müraciət edə bilər.
Valyutanın dəyərini aşağı salmaqla, ixracı ucuzlaşdırmaq, idxalı isə bahalaşdırmaq hədəflənir. Bu, yerli məhsulların rəqabət qabiliyyətini artırır və ölkəyə daha çox xarici valyuta (dollar, avro və s.) gətirilməsinə səbəb olur.
Digər tərəfdən, milli valyutanın beynəlxalq bazarda “həddindən artıq dəyərli” olması da devalvasiyanın əsas səbəblərindəndir. Çünki belə vəziyyətdə yerli məhsullar xaricdə bahalı görünür və ticarət zəifləyir.
Devalvasiya olarsa nə baş verir?
Devalvasiya iqtisadiyyata həm müsbət, həm də mənfi təsirlər göstərə bilər.
Qısa müddətdə bəzi neqativ nəticələr müşahidə olunsa da, uzunmüddətli dövrdə bu proses ixracın artmasına və iqtisadi tarazlığın bərpasına səbəb ola bilər.
Lakin ilk mərhələdə adətən bu nəticələr ortaya çıxır:
- İnflyasiya (qiymət artımı) yüksəlir;
- Faiz dərəcələri arta bilər;
- İdxal məhsullarının qiyməti bahalaşır;
- Milli gəlir müvəqqəti azalır.
Yəni devalvasiya, qısamüddətli dövrdə iqtisadiyyata təzyiq yaratsa da, düzgün idarə olunduqda uzunmüddətli perspektivdə ixracı və istehsalı gücləndirə bilər.
Devalvasiyanın idxal və ixracata təsiri
Devalvasiyanın ən birbaşa təsiri xarici ticarətdə görünür.
Milli valyuta ucuzlaşdıqda:
- Yerli məhsullar xarici alıcılar üçün daha sərfəli olur → ixrac artır.
- İdxal malları bahalaşır → xaricdən mal almaq azalır.
Məsələn, manatın dəyəri dollar qarşısında düşərsə, Azərbaycanda istehsal olunan mallar (məsələn, kənd təsərrüfatı məhsulları və tekstil) xaricdə daha ucuz görünər və ixrac artır.
Eyni zamanda xaricdən gələn avtomobil, elektronika və dərman kimi məhsullar bahalaşar, bu da idxalı azaldar.
Beləliklə, dövlət bu mexanizmlə ticarət balansını bərabərləşdirməyə çalışır.
Devalvasiya ilə inflyasiya arasındakı əlaqə
Devalvasiyadan sonra bazarda yerli məhsullar ucuz görünə bilər, amma istehsal xərcləri artır.
Xüsusilə idxal xammalı bahalaşdığı üçün məhsulun son qiyməti də artır — nəticədə inflyasiya yaranır.
Bu prosesdə:
- İdxal məhsulları bahalaşır,
- Yerli istehsalçılar da xərclərini artırır,
- Pulun alıcılıq gücü azalır.
Buna görə də devalvasiya bir çox hallarda inflyasiyanın yüksəlməsi ilə nəticələnir.
Devalvasiyanın investorlar üçün mənası
Devalvasiya həm yerli, həm də xarici investorların qərarlarını dəyişir.
- Yerli investorlar — idxal yönümlü şirkətlərin xərcləri artdığı üçün bu şirkətlərin səhmləri ucuzlaşa bilər. Əvəzində ixracat edən firmalar (məsələn, sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri) daha çox gəlir əldə edə bilər.
- Xarici investorlar — milli valyutanın ucuzlaşması ilə ölkədəki aktivlər onlar üçün daha ucuz görünür. Lakin bu yalnız sabitlik qorunduğu halda cəlbedici olur; kəskin devalvasiya investor inamını azalda bilər.
Beləliklə, devalvasiya dövründə səhmlər bazarında risk və fürsətlər eyni anda mövcud olur.
Devalvasiyanın dollar üzərində təsiri
Devalvasiya milli valyutanın dəyərinin xarici valyutalara qarşı azalması deməkdir. Bu səbəbdən də belə qərar qəbul edildikdə, dolların dəyəri yüksəlir.
Azərbaycan təcrübəsində də bu müşahidə olunub: 2015-ci ilin fevral və dekabr aylarında baş verən devalvasiyalarda manatın dəyəri dollar qarşısında təxminən iki dəfə azaldı.
Bu, qısa müddətdə iqtisadi sarsıntı yaratsa da, sonrakı illərdə ixracın artmasına və valyuta gəlirlərinin çoxalmasına şərait yaratdı.
Unutmaq olmaz ki, dolların yüksəlməsi təkcə devalvasiya ilə bağlı deyil. Qlobal iqtisadiyyat, neft qiymətləri, mərkəzi bankların faiz qərarları və inflyasiya da dollar/AZN məzənnəsinə birbaşa təsir göstərir.
Devalvasiya dövlətlərin iqtisadi sabitliyi bərpa etmək üçün istifadə etdiyi riskli, amma təsirli bir alətdir. Bu qərar qısamüddətli dövrdə əhalinin alıcılıq gücünü azaltsa da, uzunmüddətli dövrdə ixracı stimullaşdırmaq, xarici ticarət balansını bərabərləşdirmək və iqtisadi artımı dəstəkləmək məqsədi daşıyır.
Azərbaycanda devalvasiya təcrübəsi göstərir ki, sabit iqtisadi idarəetmə, şəffaf pul siyasəti və diversifikasiya olunmuş iqtisadiyyat bu prosesin mənfi təsirlərini minimuma endirə bilər.
