Kriptovalyutaya dair əsas anlayışlar
Kriptovalyuta birjası nədir?
Kriptovalyuta birjası ənənəvi birjalarda səhmlərin alınıb-satılması kimi, kriptovalyuta vahidlərinin (Bitcoin, Ethereum və s.) alınıb-satıldığı onlayn platformalardır. Bu platformalar, investorların kriptovalyutaları Türk Lirəsi, dollar və ya avro kimi ənənəvi valyutalarla və ya digər kriptovalyutalarla dəyişməsinə imkan verir.
Kriptovalyutaların qiyməti niyə dəyişir?
Kriptovalyutanın qiyməti həmin andakı bazar dəyərini əks etdirir və təklif-tələb balansı, bazar əhvalı, normativ dəyişikliklər, texnoloji yeniliklər, media və sosial media kimi faktorlar bu qiymətə təsir edir. Qiymətlər adətən dollarla ifadə olunur, lakin Türk Lirəsi (TRY) və ya digər valyutalarla da göstərilə bilər. Kriptovalyuta birjalarında və qiymət izləmə saytlarında qiymətləri real vaxtda izləyə bilərsiniz.
Kriptovalyuta nə deyil?
- Heç bir dövlət tərəfindən buraxılan rəsmi pul vahidi deyil.
- Mərkəzləşdirilmiş pul və bank sistemlərinə bağlı deyil (yəni mərkəzsizdir).
- Heç kim və ya heç bir qurum tərəfindən idarə olunmur.
- Klassik yollarla istehsal olunmur, qazanılmır, dəyişdirilmir.
- Saxtalaşdırılması demək olar ki, mümkün deyil.
- Fiziki bir obyekt deyil.
Gəlin, bu kriptovalyuta sisteminin arxasında dayanan blokçeyn (blockchain) texnologiyasının nə olduğunu da birlikdə nəzərdən keçirək.
Blokçeyn nədir və bu işin harasındadır?
Blokçeyn (blok zənciri) sadə şəkildə desək, kriptovalyutalarla bağlı bütün əməliyyatların qeyd olunduğu rəqəmsal bir mühasibat dəftəridir. Bu səbəbdən, ona tez-tez “şifrəli mühasibat dəftəri” də deyilir.
Sistem müxtəlif kompüterlər vasitəsilə həyata keçirilən əməliyyatları qeydə alır və şəbəkəyə qoşulan hər bir iştirakçı bu məlumatlara çıxış əldə edə bilir. Hər yeni əməliyyat daxil olduqca sistem avtomatik olaraq yenilənir. Lakin ənənəvi verilənlər bazasından fərqli olaraq, bu sistemdə heç bir məlumat sonradan dəyişdirilə, silinə və ya manipulyasiya oluna bilməz. Bundan əlavə, məlumatlar tək bir mərkəzdə deyil, paylanmış şəkildə saxlanılır. Kriptovalyutaların təhlükəsizliyi və şəffaflığı da məhz bu texnologiyanın əsasında dayanır.
Bu sistemdə hər bir əməliyyat məlumatı ayrıca bir qeyd kimi qəbul olunur, ardıcıl əməliyyatlar isə birlikdə bir blok təşkil edir. Blokların doğrulanması üçün peer-to-peer (eşlərarası) paylanmış sistemdən istifadə edilir və təsdiq prosesi tamamlandıqdan sonra müvafiq əməliyyat blokçeynə əlavə olunur. Məlumatla dolmuş blok əvvəlki bloka birləşdirilir və bu, onların xronoloji qaydada bir-birinə bağlanmasını təmin edir. Bütün bu mərhələlər şəbəkədəki bütün iştirakçılarla paylaşılır.
Əslində bu, tipik bir qeydiyyat sistemi olsa da, yalnız virtual pullar üçün deyil, səhiyyə, nəqliyyat, elm və sənaye kimi müxtəlif sahələrdə də istifadə olunur. Bu gün texnologiyanın inkişafı və iqtisadi transformasiyalar investisiya dünyasında yeni imkanlar yaradır. Gəlirlərimizi dəyərləndirərkən, artıq yalnız ənənəvi investisiya alətləri deyil, rəqəmsal aktivlər və kriptovalyutalar da seçimlər arasında yer alır. Lakin bu seçimlər arasında ən önəmli məqam, investisiyalarımızı şaxələndirmək və gələcəyə inamla addımlamaqdır.
Blokçeyn texnologiyası yalnız kriptovalyutaların əsası olmaqla qalmayıb, müasir rəqəmsal iqtisadiyyatın təməl sütunlarından birinə çevrilib. Ənənəvi maliyyə sistemlərindəki vasitəçiləri aradan qaldırmaqla, blokçeyn əməliyyatların daha şəffaf, sürətli və az xərcli şəkildə həyata keçirilməsinə imkan verir. Bu texnologiyanın dəyişməzlik (immutability) xüsusiyyəti sayəsində verilənlərə müdaxilə etmək mümkün olmur, bu da həm şəxsi, həm də kommersiya məlumatlarının qorunmasında inqilabi bir dönüş yaradır.
Elə bu səbəbdən blokçeyn texnologiyası yalnız kriptovalyuta sahəsində deyil, həm də rəsmi sənədlərin idarə olunması, tədarük zəncirləri, elektron səsvermə, tibbi məlumatların təhlükəsiz saxlanması kimi bir çox digər sahələrdə də geniş şəkildə tətbiq olunur. Azərbaycanda da artıq bir sıra innovativ layihələr bu texnologiyanın tətbiqinə başlayıb. Bu isə onu göstərir ki, yaxın gələcəkdə blokçeyn həm dövlət qurumlarında, həm də özəl sektorda daha geniş istifadə olunacaq və rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafında mühüm rol oynayacaq.
